ul. Wałowa 5, 80-858 Gdańsk, tel. 58-301-74-63/64, fax 58-301-83-66
e-mail: apgda@gdansk.ap.gov.pl
Idea powołania archiwum państwowego dla odtworzonej w 1878 roku Prowincji Prusy Zachodnie kształtowała się w trakcie dwóch ostatnich dziesięcioleci XIX wieku. Powstała w kręgach naukowych koncepcja założenia archiwum, stanowiącego centrum badań nad historią Prowincji, w pierwotnym zamyśle zlokalizowanego na zamku malborskim, znalazła swój finał w Gdańsku, którego władze zdecydowały się na nieodpłatne przekazanie na cel budowy placu położonego przy Hansaplatz 5 – w tzw. trójkącie naukowym. Budowa Archiwum, rozpoczęta w roku 1901, trwała dwa lata i 15 lutego 1903 roku nastąpiło oficjalne otwarcie Königliche Preussische Staatsarchiv der Provinz Westpreussen in Danzig, wcześniej funkcjonującego, od 1 stycznia 1901 r. w gmachu ratusza głównomiejskiego. Jądro zasobu archiwum ustanowiły wówczas przejęte przezeń w formie depozytu zgodnie z układem z 11 grudnia 1899 r. bezcenne w swej zawartości archiwalia miejskie Gdańska.
Zgodnie z opracowaną po powstaniu archiwum koncepcją do zasobu, oprócz akt miasta Gdańska, przejmowane były wydzielone z archiwum królewieckiego archiwalia wytworzone na terenie Prowincji Prusy Zachodnie, nadto materiały gromadzone na bieżąco z całego terenu Pomorza Gdańskiego.
Najstarszy dokument w Archiwum Państwowym w Gdańsku to akt lokacyjny wydany przez księcia pomorskiego Sambora dla klasztoru cystersów w Oliwie (1178 r.), a dalej wśród najcenniejszych dokumentów można wymienić dalsze akty i nadania książąt pomorskich i królów polskich: Władysława Łokietka, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana III Sobieskiego, Stanisława Augusta Poniatowskiego, komturów oraz wielkich mistrzów krzyżackich, m.in. słynnych Winrycha von Kniprode i Henryka von Plauen, cesarza Napoleona Bonaparte – z pieczęciami i autografami.
Zdecydowanie na najcenniejszą i najczęściej wykorzystywaną grupę archiwaliów wytworzonych do 1945 roku składają się akta Miasta Gdańska i akta Miasta Elbląga. Wśród akt Miasta Gdańska na wyróżnienie zasługują m.in. następujące grupy archiwaliów: protokoły czynności burgrabiego królewskiego z lat 1561–1793, akta Szerokiej Rady od XV wieku do 1793 roku oraz z lat 1806–1814, akta Rady Głównego Miasta, a wśród nich edykty i zarządzenia, księgi miejskie i libri memorandorum, protokoły posiedzeń, korespondencja, relacje wysłanników gdańskich na zjazdy hanzeatyckie, sejmiki i sejmy, protokoły zjazdów hanzeatyckich, protokoły zjazdów stanów Prus Królewskich od XIII wieku do 1812 roku, akta burmistrzów wraz z materiałami administracji posiadłościami wiejskimi miasta z lat 1526–1814 z anteriorami sięgającymi XIV wieku, akta urzędów i komisji miejskich od XIV wieku do 1814 roku oraz innych instytucji, spośród których wymienić należałoby akta klasztorów, szpitali, szkół i sierocińca miejskiego od XIV wieku do początków wieku XX. Osobną grupę archiwaliów w ramach akt Miasta Gdańska stanowią zespoły akt Starego i Młodego Miasta – dwóch organizmów, które w pewnych okresach historii funkcjonowały jako samodzielne jednostki administracyjne. Ramy chronologiczne tejże dokumentacji zawierają się w datach 1439–1800 z anteriorami sięgającymi roku 1382.
Okres napoleoński w dziejach Gdańska w Archiwum Państwowym w Gdańsku odzwierciedlają przede wszystkim akta Senatu i Komisji Wolnego Miasta Gdańska oraz urzędów stanu cywilnego z lat 1807–1814.
Inne interesujące grupy dokumentacji w ramach zespołu akt Miasta Gdańska to archiwalia cechów gdańskich z lat 1365–1944, kolekcja rękopisów nieurzędowych gromadzona w dawnym Archiwum Miasta Gdańska, sięgająca początkowymi ramami chronologicznymi XII wieku, oraz bogata kolekcja map i planów z lat 1520–1937.
Na akta założonego w 1237 roku miasta Elbląga składają się m.in. archiwalia Rady Miasta Elbląga z lat 1260–1772 z anteriorami od 1237 roku, urzędów, komisji oraz patronatów cechowych od XIII wieku do lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Tak jak w przypadku dawnego Archiwum Miejskiego Gdańska dawne Archiwum Miejskie Elbląga zgromadziło cenne kolekcje rękopisów nieurzędowych od XII wieku do 1943 roku, map i planów z lat 1554–1941 oraz fotogramów z pierwszej połowy XX wieku, akta Magistratu Miasta Elbląga z lat 1772–1945.
Szczególnie ważne miejsce w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku, ze względu na bogactwo materiałów archiwalnych, a także specyfikę ustrojową utworzonego Traktatem Wersalskim po I wojnie światowej Wolnego Miasta Gdańska zajmuje zespół akt Senatu Wolnego Miasta Gdańska z lat [1809-] 1919–1939 [-1944].
Najcenniejsze pozostałe grupy archiwaliów w Archiwum Państwowym w Gdańsku to akta wytworzone przez administrację rządową i samorządową różnych szczebli pochodzące z lat 1814–1945, jak np. Naczelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie z lat 1815–1919, Rejencji Gdańskiej z lat [1713-]1816–1920 [-1939] i Kwidzyńskiej z lat 1808–1944. Następne w kolejności to akta wytworzone przez organy prokuratur, sądów, policję i notariuszy, z których najstarsze to akta sądów dla szlachty województwa malborskiego oraz sądów dla poddanych z dóbr królewskich ekonomii malborskiej z XVIII wieku. Jednymi z najciekawszych akt w tej grupie archiwaliów są także materiały Policji Budowlanej
w Gdańsku z XIX i pierwszej połowy XX wieku, ponadto akta XIX i XX-wieczne instytucji nauki, oświaty i kultury z najcenniejszymi aktami Teatru Miejskiego w Elblągu, akta przedsiębiorstw i zakładów gospodarczych z okresu od XVI wieku, akta organizacji pozarządowych (spółdzielnie, organizacje harcerskie, towarzystwa, fundacje), partii politycznych (m. in. NSDAP), materiały kościołów i klasztorów, szczególnie licznie reprezentowane przez kościoły ewangelickie, w mniejszym zakresie katolickie, z których główny zrąb tworzy dokumentacja kościołów sekularyzowanych przez państwo pruskie
z okresu od XVI do XX wieku. W grupie tej znajdują się najcenniejsze eksponaty archiwalne z przełomu XII i XIII wieku.
Godną odnotowania część zasobu archiwalnego w Archiwum Państwowym w Gdańsku stanowi spuścizna ludzi znaczących w historii regionu, materiały składające się na archiwa rodzinno-majątkowe oraz bogate w cenne eksponaty kolekcje archiwaliów. Szczególną uwagę zwraca kolekcja map i planów pomorskich zawierająca materiały archiwalne od XVI wieku do czasów współczesnych oraz bogata kolekcja fotografii
z pierwszej połowy XX wieku, składająca się na zawartość wielu wydanych do chwili obecnej albumów tematycznych.
Do najcenniejszych grup archiwaliów wytworzonych po zakończeniu drugiej wojny światowej, które znajdują swoje miejsce w Archiwum Państwowym w Gdańsku, należą akta wytworzone przez organy administracji terenowej ogólnej – z materiałami administracji szczebla wojewódzkiego na czele z lat 1945–1998, akta sądów i prokuratur, wśród których należy wymienić w pierwszym rzędzie 3000 metrów bieżących ksiąg wieczystych i innych dokumentów własności z okresu ostatnich 300 lat. Niektóre z ksiąg wieczystych były zamykane przez sądy dopiero po 2000 roku i wtedy przekazane do Archiwum Państwowego w Gdańsku. Akta te są cały czas wykorzystywane w postępowaniach własnościowych prowadzonych przez sądy powszechne, administrację rządową, lokalną oraz Ministerstwo Infrastruktury, akta partii politycznych, wśród których ważne miejsce zajmują akta PPR i PPS, akta Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku, w których znajduje się między innymi dokumentacja aktowa i fotograficzna wydarzeń Grudnia 1970 i Sierpnia 1980. Pozostałe materiały archiwalne powstałe po 1945 roku i przechowywane w zasobie archiwum, na które składają się materiały instytucji gospodarczych, naukowych, kulturalnych oraz spuścizna, zbiory, kolekcje osób prywatnych uzupełniają bogaty obraz źródeł do badań historycznych nad współczesną historią regionu. Wśród archiwaliów powojennych bezsprzecznie bezcenną wartość przedstawiają materiały fotograficzne dokumentujące ogrom zniszczeń wojennych w Gdańsku oraz proces odbudowy miasta, a z materiałów najnowszych zdjęcia i inne materiały dokumentujące heroiczną walkę społeczeństwa polskiego z władzą komunistyczną.
Obecnie zasób Archiwum Państwowego w Gdańsku liczy 12405,75 metrów bieżących dokumentacji, co stanowi 1 089 493 jednostki archiwalne. Cyfry powyższe mają tendencję wzrostową, ponieważ corocznie z instytucji z Gdańska oraz z terenu całego regionu przejmowane są nowe archiwalia, a wśród nich najliczniej reprezentowane akta organów administracji rządowej i samorządowej, instytucji społecznych, politycznych, sportowych i kulturalnych, organów sądowych i prokuratur, przedsiębiorstw przemysłowych.
Wszystkie wymienione materiały są unikatowym źródłem do badań nad dziejami regionu, miasta, poszczególnych obywateli oraz mają ogromną wartość użytkową dla prowadzonych postępowań przed organami publicznymi.
Corocznie pracownię naukową Archiwum Państwowego w Gdańsku odwiedza ok. półtora tysiąca unikalnych użytkowników (łącznie ponad 5000 odwiedzin w pracowni naukowej), w tym duży odsetek obcokrajowców. Archiwum corocznie przeprowadza również ponad 6000 kwerend naukowych, urzędowych i dla osób prywatnych.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, szóste wśród archiwów państwowych w Polsce pod względem cenności zasobu, szczególnie baczną uwagę zwraca na zagadnienia związane z jego zabezpieczeniem, konserwacją i profilaktyką konserwatorską. Wynika to z pełnej świadomości ponoszenia odpowiedzialności za bezpieczeństwo i integralność całości zgromadzonego w murach Archiwum Państwowego w Gdańsku 800-letniego dziedzictwa kulturowego.
Adres strony: www.gdansk.ap.gov.pl
Informację opracował Piotr Wierzbicki
Informacja aktualna na dzień 20.08.2014 r.
