ul. Lelewela 4, 37-700 Przemyśl, tel. (+48) 16 670 35 38, fax (+48) 16 670 76 34
e-mail: archiwum@przemysl.ap.gov.pl
Dzieje archiwum i kształt zasobu
Archiwum Państwowe w Przemyślu jako instytucja o charakterze urzędu administracyjnego, urzędu wiary publicznej i placówki naukowej została utworzona w 1951 roku, kiedy to zgodnie z Zarządzeniem nr 91 z dnia 8 czerwca 1951 r. Prezes Rady Ministrów przekazał archiwa miejskie 19 miast, w tym Przemyśla i Rzeszowa, państwowej służbie archiwalnej. 1 września 1951 roku nastąpiło przejęcie przez państwową służbę archiwalną „Archiwum Aktów Dawnych Miasta Przemyśla”. Archiwum Państwowe w Przemyślu, ze względu na obowiązującą wówczas strukturę administracyjną państwa działało początkowo jako Oddział Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Rzeszowie, później Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Rzeszowie z siedzibą w Przemyślu. W obecnej formie organizacyjnej funkcjonuje od 21 stycznia 1976 r.
Archiwum Państwowe w Przemyślu jest sukcesorem archiwaliów wytworzonych jeszcze w okresie staropolskim. Początki archiwum przemyskiego sięgają średniowiecza i wiążą się z lokacją miasta na prawie magdeburskim oraz powstaniem pierwszych organów władzy w mieście: rady i ławy miejskiej. Zachowany z okresu staropolskiego zasób aktowy odzwierciedla burzliwe dzieje miasta oraz dokumentuje zróżnicowany skład wyznaniowy i narodowościowy mieszczan przemyskich. Przemyśl był stolicą powiatu i ziemi przemyskiej, od XV w. siedzibą sądów: grodzkiego, ziemskiego oraz podkomorskiego. W mieście rezydowali również biskupi dwóch diecezji – rzymskokatolickiej i prawosławnej, a po przystąpieniu do unii brzeskiej w końcu XVII w. – władykę prawosławnego zastąpił unicki. Obaj hierarchowie oraz istniejące w mieście klasztory posiadały swoje odrębne od miejskiego archiwa.
W latach II Rzeczypospolitej archiwum miejskie w Przemyślu odgrywało bardzo znaczącą rolę. Zasób staropolski przemyskiego archiwum miejskiego zaliczany był przez Grono Konserwatorów Zachodniej Galicji jako trzeci pod względem wartości w Galicji po takich archiwach miast, jak lwowskie i krakowskie.
Zasób Archiwum Państwowego w Przemyślu to obecnie już ponad 525.000 jednostek materiałów archiwalnych zgromadzonych w 2366 zespołach liczących łącznie 4213 metrów bieżących akt. O wartości źródłowej zgromadzonego tutaj zasobu archiwalnego świadczą opinie oraz opracowania historyków, archiwistów, genealogów, prawników, geodetów, naukowców i innych badaczy, którzy na przestrzeni lat korzystali z cennych zbiorów APP.
Granice chronologiczne tego bezcennego zasobu obejmują lata 1291–2014, a w jego skład wchodzą różnorodne pod względem formy, treści i rodzaju archiwalia. Oprócz tradycyjnych luźnych dokumentów papierowych są tu również dyplomy pergaminowe i papierowe, księgi i poszyty, mapy, plany, szkice polowe, fotografie, nagrania dźwiękowe, filmy, afisze, plakaty, druki ulotne, a także dokumenty elektroniczne. Struktura zasobu obejmuje dokumentację: administracji ogólnej (państwowej i samorządowej), administracji specjalnej, instytucji ochrony prawa i wymiaru sprawiedliwości, wojska i organizacji paramilitarnych, instytucji wyznaniowych, akt metrykalnych i USC, cechów rzemieślniczych, związków zawodowych, spółdzielczości, instytucji finansowych, instytucji gospodarczych, stowarzyszeń i związków, partii politycznych i ruchów społecznych, instytucji nauki, kultury i oświaty, instytucji ochrony zdrowia i opieki społecznej oraz archiwa rodzinne – majątkowe, archiwa prywatne i spuścizny a także zbiory i kolekcje. Wśród najcenniejszych archiwaliów zasobu przemyskiego archiwum warto wymienić akta miast z okresu staropolskiego, m.in. Przemyśla, Przeworska, Jarosławia, Leżajska, akta wsi i dominiów, akta cechów rzemieślniczych, dokumentację katastru galicyjskiego i najciekawszy w Polsce zbiór metrykaliów biskupstwa greckokatolickiego.
Archiwariusze przemyscy
Archiwariuszami przemyskimi były takie osobowości jak: Mieczysław Błażowski – autor pierwszego katalogu aktów dawnych miasta Przemyśla; Anatol Lewicki, wykładowca w katedrze historii austriackiej UJ; sędzia Leopold Hauser; geograf, historyk dr Tadeusz Troskolański, działacz TPN, autor pierwszego statutu archiwum miejskiego; dr Maria Polaczkówna, pionierka polskiego ruchu skautowego, uczestniczka akcji tajnego nauczania podczas okupacji niemieckiej, autorka projektu programu nauczania dla przyszłej szkoły polskiej; Jan Smołka, historyk, wybitny działacz przemyskiego środowiska naukowo-kulturalnego, członek tajnego nauczania również autor katalogu zasobu archiwum przemyskiego miejskiego; doc. dr hab. Kazimierz Arłamowski, historyk, dyrektor Gimnazjum im. K. Morawskiego w Przemyślu, organizator sieci archiwów państwowych na terenie Polski południowo-wschodniej, jeden z pionierów archiwistyki polskiej.
Upowszechniania zasobu i popularyzacja działalności archiwalnej
Zasób Archiwum popularyzowany jest przede wszystkim poprzez jego szerokie udostępnianie czy to w formie kwerend archiwalnych, czy udostępniania bezpośredniego w pracowni naukowej, czy wreszcie poprzez umieszczanie skanów dokumentów z zasobu na portalach internetowych do szerokiego wykorzystywania on-line.
Upowszechnianiu wiedzy o archiwum i jego zbiorach, a także popularyzacji działalności archiwalnej służą organizowane od 1955 r. wystawy archiwalne przygotowywane samodzielnie i we współpracy (czasowe, stałe, a obecnie także wirtualne). Merytoryczna działalność naukowa prowadzona samodzielnie przez pracowników przejawia się w postaci wydawanych drukiem publikacji, wśród których znajduje się pierwsze polskie czasopismo wydawane przez archiwum państwowe, tj. „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, a także informatory, przewodniki, katalogi, albumy, inwentarze i foldery. Archiwum uczestniczy samodzielnie lub we współpracy w projektach wydawniczych, edukacyjnych i wystawienniczych. W zakresie prowadzonych działań edukacyjnych organizuje lekcje archiwalne i biblioteczne, warsztaty dla młodzieży szkolnej, konkursy, pokazy archiwaliów.
Do istotnych działań naukowych należy organizowanie od 1957 r. sympozjów i konferencji naukowych, sesji, seminariów i odczytów oraz spotkań autorskich (promocje albumów i książek). Przemyskie Archiwum było inicjatorem i organizatorem Pierwszego Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich w 1986 roku.
Ważny element integracji ze środowiskiem stanowi dobra współpraca z instytucjami kulturalno-naukowymi, muzeami, szkołami wyższymi, a także organizacjami społecznymi jak SAP, PTH, TPN, PTA „ Archiwariusz” czy fundacje i towarzystwa genealogiczne.
Warto zaznaczyć, że w realizowanych sprawach naukowych, wydawniczych, przepływu informacji archiwalnej oraz opracowaniu zbiorów Archiwum Państwowe w Przemyślu współpracuje z archiwami zagranicznymi, w tym przede wszystkim z Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy we Lwowie, prowadząc m.in. projekty digitalizacji poloników w archiwach ukraińskich, ale także z Krigsarchiw we Wiedniu i Biblioteką Polską POSK w Londynie).
Adres strony: www.przemysl.ap.gov.pl
Informację opracowały: Anna Nowak, Krystyna Szajny-Buchtalarz
Informacja aktualna na dzień 17.07.2014 r.
