Inicjatorem projektu „Archiwa Przełomu 1989–1991” jest Kancelaria Senatu. To w Archiwum Senatu rozpoczęto już w 1991 roku gromadzenie i zabezpieczanie zbiorów z przełomu lat 80. i 90. XX wieku.
Sprawę przechowywania przez Archiwum Kancelarii Senatu akt Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego zapoczątkowało pismo z dnia 1 października 1991 r. sekretarza OKP Anny Knysok, skierowane do ówczesnego Szefa Kancelarii Senatu Wojciecha Sawickiego. W listopadzie i grudniu 1991 r. następowały przejęcia dokumentacji z budynków Sejmu RP.
W lipcu 1992 r. kilka teczek i kaset magnetofonowych przyniosła do archiwum pani Inka Słodkowska (pracownik Instytutu Obywatelskiego).
Również w lipcu 1992 r., w wyniku poinformowania archiwum o zalegającej piwnice Pałacu Sobańskich w Warszawie dokumentacji, która miała zostać przekazana do zniszczenia, pracownicy Archiwum Kancelarii Senatu spakowali materiał rozproszony w magazynach i starych biurkach. Jednakże nie udało się przewieźć materiałów do archiwum. Ówcześni dysponenci budynku nie wydali zgody na przetransportowanie materiału.
Sprawa wróciła 5 kwietnia 1993 r. Za zgodą dyrektora Fundacji Obywatelskiej Lecha Dymarskiego archiwum otrzymało decyzję o możliwości przejęcia zbiorów. Jednakże i tym razem nie udało się przewieźć dokumentacji.
Dopiero 26 sierpnia 1993 roku doszło do przewiezienia akt OKP do Archiwum Kancelarii Senatu. Co prawda nie w całości. Z trzech dużych worków, dwóch kartonów oraz paczki z książkami po upływie kilku miesięcy od spakowania archiwiści otrzymali tylko worki. Ślady po zawartości kartonów odnaleźli w koszach na śmieci, część akt została przemielona. Nie udało się ustalić, kto dysponował materiałem archiwalnym pomiędzy 5 kwietnia a 26 sierpnia 1993 r. i dlaczego zdecydował się na zniszczenie części dokumentacji, już wtedy archiwalnej.
Materiał sukcesywnie był ewidencjonowany i rozpoznawany. Okazało się, że oprócz dokumentacji Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego w jego skład wchodzą również materiały Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie, dokumentacja wyborcza regionalnych komitetów obywatelskich, szczątki dokumentacji Unii Demokratycznej i innych aktotwórców.
W 2001 roku, prawdopodobnie poinformowany o tym archiwalnym odkryciu, poseł Henryk Wujec zdecydował się na przekazanie do kompletu swojej osobistej dokumentacji (z działalności w OKP i w Unii Demokratycznej), która przechowywana jest od 2 lutego 2001 roku w Archiwum Senatu.
W 2001 roku Archiwum Senatu zaczęło podkreślać, iż dokumentacja doby transformacji politycznej zgromadzona w archiwum jest na tyle istotna dla historii XX wieku, iż należy ją udostępnić badaczom. W grudniu tegoż roku, na spotkaniu z dyrektorem programowym Polsko Amerykańskiej Fundacji Wolności Jackiem Michałowskim, zaczęła kiełkować myśl powołania projektu o nazwie „Archiwa Przełomu”. W trakcie dyskusji dyrektora programowego fundacji i kierownika Archiwum Senatu na temat cennych zbiorów gromadzonych w archiwum zaproponowano, iż najlepszą nazwą dla archiwum doby transformacji będzie określenie zbioru jako „Archiwa Przełomu”. Od tego momentu archiwiści Archiwum Senatu zaczęli używać (jeszcze nie oficjalnie) nazwy „Archiwa Przełomu” w kontekście zbiorów doby transformacji gromadzonych w ich archiwum.
W 2008–2009 r., w związku z rocznicą 20-lecia Senatu w odrodzonej Polsce i równocześnie wyborów 4 czerwca 1989 r., wśród badaczy zaczęło wzrastać zainteresowanie zbiorami Archiwum Senatu, a zwłaszcza częścią historyczną dokumentacji z lat 90. Zmobilizowało to archiwistów do „odkurzenia” materiałów archiwalnych dotyczących Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, Komitetu Obywatelskiego, wyborów 1989 r., I kadencji Senatu i innych. Badacze informowali o tym, że materiał z tego okresu jest rozproszony, że część dokumentacji posiadają działacze, że dostęp do materiałów jest niedostateczny. W związku z tym w 2009 r. w Kancelarii Senatu i Archiwum Senatu rozpoczęto dyskusje na temat scalenia, zabezpieczenia i udostępnienia dokumentacji doby transformacji. Najlepszym rozwiązaniem stało się powołanie do życia projektu o nazwie „Archiwa Przełomu 1989–1991”.
W 2009 r. pracownicy Archiwum Senatu przeprowadzili szczegółową kwerendę w zbiorach własnego archiwum, wyszukując dokumentację, którą należałoby objąć projektem. Rozpoczęto poszukiwania materiałów na zewnątrz, czego punktem wyjścia stało się wzięcie udziału w projekcie „Archiwum Historii Mówionej Senatu”, realizowanym przez Biuro Komunikacji Społecznej Kancelarii Senatu przy współpracy z Muzeum Powstania Warszawskiego. Archiwiści naprzemiennie z pracownikami Biura Komunikacji Społecznej wraz z ekipą filmową odwiedzali senatorów I kadencji, kręcąc notacje filmowe i prosząc senatorów o pamiątki, dokumenty, plakaty, fotografie itp. z okresu przemian politycznych lat 80. i 90. Pozyskano świadectwa doby transformacji od 28 senatorów i kontakty do działaczy w regionach.
Znaczącym sukcesem stało się podarowanie Archiwum Senatu zbiorów przez profesora Jerzego Regulskiego, twórcę reformy samorządowej i prezesa Fundacji Demokracji Lokalnej. Archiwum Senatu dzięki profesorowi zyskało jego spuściznę, której ogromną część stanowi archiwum samorządowe i Fundacji Demokracji Lokalnej.
W 2009 r. w Archiwum Senatu rozpoczęto również opracowywanie i digitalizowanie zbiorów mających wejść w zakres tematyczny projektu „Archiwa Przełomu 1989–1991”.
Informację opracowali: Justyna Orysiak, Robert Kubaś, Archiwum Senatu
