91 Avenue de Poissy, 78600 Le Mesnil Le Roi, tel: +33-1-39-62-19-04
e-mail: kultura@il-kultura.fr
Instytut Literacki powstał z inicjatywy Jerzego Giedroycia wiosną 1946 roku w Rzymie, przy 2. Korpusie Polskim pod nazwą Casa Editrice „Lettere”. We Włoszech prowadził szeroką działalność wydawniczą na potrzeby wojska i rożnych jego formacji oraz realizując własne plany edytorskie. Od początku najbliższymi współpracownikami Giedroycia byli Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Zofia i Zygmunt Hertzowie, później dołączył Henryk Giedroyc. IL zadebiutował „Legionami”Henryka Sienkiewicza wydając, we wczesnym okresie, książki w czterech seriach wydawniczych, tj.: „Bibliotece Społeczno-Politycznej”, „Bibliotece Wiedzy”, „Bibliotece Przekładów” oraz na potrzeby rynku włoskiego „Capolavori della Letteratura Straniera” (Arcydzieła literatury światowej). W czerwcu 1947 roku ukazał się pierwszy numer pisma „Kultura” pod redakcją Giedroycia i Herlinga-Grudzińskiego.
Po rozwiązaniu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Giedroyc postanowił przenieść oficynę do Francji. Jesienią tego roku zamieszkał wraz Czapskim i małżeństwem Hertzów w podparyskim Maisons-Laffitte przy avenue de Corneille, gdzie mieściła się pierwsza siedziba Instytutu. W 1954 roku „Kultura” przeniosła się na avenue de Poissy (Le Mesnil le Roi), gdzie do dnia dzisiejszego mieści się siedziba Stowarzyszenia Instytut Literacki Kultura.
Krąg współpracowników „Kultury” współtworzyli m.in.: Juliusz Mieroszewski („Londyńczyk”), Andrzej Bobkowski, Witold Gombrowicz, Konstanty A. Jeleński, Czesław Miłosz, Bohdan Osadczuk, Jerzy Stempowski, w późniejszym okresie Leopold Unger („Brukselczyk”), Wojciech Skalmowski czy Michał Heller. Krąg ten zmieniał się w czasie funkcjonowania wydawnictwa. Nad Sekwaną pierwszoplanowe miejsce w działalności oficyny zajął miesięcznik „Kultura”, z roku na rok zdobywający coraz silniejszą pozycję pośród pism emigracyjnych. Dzięki strategii Giedroycia i grona jego współpracowników „Kultura” wyrosła na samodzielny i niezależny finansowo ośrodek myśli politycznej, odgrywający istotną rolę w kształtowaniu opinii pośród rodaków na uchodźstwie oraz w Polsce. Nastawiona była na długofalową działalność, w ramach której tworzono koncepcje polityczne dotyczące sposobów odzyskania niepodległości i przyszłości wolnej Polski. „Kultura” równie ważną rolę spełniała w jednoczeniu literatury emigracyjnej z krajową. Odgrywała także niebagatelną rolę w kontaktach Polaków z intelektualistami zachodnimi, jak również z emigrantami z Europy Środkowo-Wschodniej, m.in. z: Ukraińcami, Czechami, Rosjanami, Słowakami czy Węgrami. Od początku jasno deklarowała prawo tych narodów do niepodległości i samostanowienia, które najpełniej wyrażała poprzez koncepcję ULB, tj. wolnej i niezależnej Ukrainy, Litwy i Białorusi. Instytut szerzył również prawdziwe informacje na temat realiów i istoty komunizmu wśród czytelników na Zachodzie – książki, takie jak Józefa Czapskiego „Na nieludzkiej ziemi” czy „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, były jednymi z pierwszych świadectw na temat rzeczywistości systemu łagrów sowieckich. „Kultura” silnie oddziaływała na inteligencję w Polsce, wspierała tworzącą się opozycję demokratyczną i niezależny ruch wydawniczy. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce współorganizowała szeroką pomoc materialną dla środowisk niezależnych.
W 1953 r. oficyna poszerzyła działalność wydawniczą: przy piśmie stworzono serię „Biblioteka Kultury”, która zadebiutowała „Trans-Atlantykiem” Gombrowicza, „Rokiem 1984” Orwella i „Zniewolonym umysłem” Miłosza. Literatura antytotalitarna stała się jednym z istotniejszych nurtów „Biblioteki Kultury”. Zarówno w „Kulturze”, jak i w serii wydawniczej publikowano dzieła wybitnych pisarzy z obu stron „żelaznej kurtyny”, a wśród nich liczne tłumaczenia, m.in. autorów takich jak Aron, Camus, Pasternak, Sołżenicyn.
Niespełna dziesięć lat później Giedroyc rozpoczął wydawanie „Zeszytów Historycznych”. Od 1962 roku ukazywały się one jako półrocznik, a od 1973 roku, już niezmiennie jako kwartalnik, publikując nieznane dokumenty, wspomnienia czy artykuły najwybitniejszych historyków, dotyczące dziejów najnowszych Polski. Działalność Jerzego Giedroycia i Instytutu Literackiego walnie przyczyniła się do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1989 roku. Jerzy Giedroyc zmarł w 2000 roku, w trakcie pracy nad 637 numerem „Kultury” i 134 „Zeszytów Historycznych”. W ramach Biblioteki „Kultury” ukazało się 378 tomów książek, z których większość należy dziś do kanonu polskich lektur. Do 2010 roku kontynuowane było wdawanie „Zeszytów Historycznych”, jako ostatni ukazał się 171 numer.
Po śmierci Redaktora dyrektorem Instytutu została Zofia Hertz, a później Henryk Giedroyc. Obecnie funkcję dyrektora Stowarzyszenia Instytut Literacki „Kultura”, którego celem jest opieka i upowszechnianie dziedzictwa „Kultury”, pełni Wojciech Sikora.
Poza rozmaitymi koncepcjami politycznymi, aktualnymi i dyskutowanymi w Polsce do dziś, Jerzy Giedroyc i jego współpracownicy pozostawili po sobie olbrzymie archiwum i bibliotekę, dotyczące nie tylko Polski, krajów Europy Wschodniej i Rosji, ale i całej Europy po-jałtańskiej (w jej zjednoczenie, tak jak i w upadek komunizmu, Redaktor wierzył niezmiennie od początku działalności). Archiwa Instytutu Literackiego – wpisane na Listę Pamięci Świata UNESCO – to unikalny zbiór blisko 180 metrów dokumentów, związanych z działalnością Instytutu. Szczególną pozycję zajmuje w nim olbrzymia korespondencja Redaktora Giedroycia (ok. 150 tysięcy listów), teki wydawnicze („Kultury”, Zeszytów Historycznych” i książek wydawanych w „Bibliotece „Kultury”), dokumenty historyczne, wycinki prasowe, unikalny zbiór czasopism i książek w różnych językach, a także kolekcja zdjęć, materiałów dźwiękowych i filmowych, dotyczących drugiej połowy XX wieku: czasów komunizmu, okresu przełomu i pierwszych lat niepodległej Polski. Od 2009 roku Stowarzyszenie ILK realizuje, wraz z Biblioteką Narodową i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, projekt archiwistyczny mający na celu stworzenie całkowitego inwentarza i utworzenie bazy danych kolekcji Instytutu. Projekt ten finansowany jest przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Z okresu przełomu uwagę zwracają, przede wszystkim, rozmaite artykuły „Kultury” z lat 1989–1991, w tym szczególnie, komentarze Redaktora zamieszczane w tym czasie w każdym numerze miesięcznika. Ponadto: wypowiedzi prasowe Jerzego Giedroycia z prasy krajowej i emigracyjnej, korespondencja Redaktora z najbliższymi współpracownikami i z rozmaitymi politykami, wycinki prasowe z prasy krajowej i zagranicznej oraz wszelkiego rodzaju „pamiątki-świadectwa”, jak plakaty, znaczki, ulotki wyborcze etc.
Kultura dzisiaj
1. Po śmierci Redaktora Jerzego Giedroycia Instytutem Literackim opiekuje się Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura, którego celem jest popularyzowanie, udostępnianie i ochrona dziedzictwa „Kultury”. W 2014 r. powołaliśmy do życia Fundację Kultury Paryskiej, która ma takie same zadania, z tym, że jej istnienie ma wspomóc nasze działania na terenie Polski.
W Maisons-Laffitte są realizowane rozmaite prace:
2. Bardzo zaawansowana jest inwentaryzacja lafickich zbiorów wpisanych na Listę Pamięci Świata UNESCO ze względu na ich wyjątkową i uniwersalną wartość. To blisko 180 metrów bieżących dokumentów, sto tysięcy książek, pism i wycinków, zbiory audiowizualne, sztychy, obrazy. Projekt archiwistyczny realizowany jest od 2009 r. wspólnie z polską Biblioteką Narodową i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, a finansowany jest przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Prace zakończą się po koniec 2014 r.
3. Nasz sztandarowy projekt, czyli uruchomienie portalu Kultury Paryskiej, jest na ukończeniu. Ten wspaniały mechanizm umożliwi badaczom, studentom oraz pasjonatom „Kultury” i kręgu Redaktora niezwykłą podróż po naszych zasobach. Użytkownicy dostaną możliwość niczym nieskrępowanej lektury wszystkich numerów „Kultury”, „Zeszytów Historycznych”, niektórych książek i wielu nieznanych szerzej listów. Portal będzie pełen zdjęć, nagrań i fragmentów filmów o Instytucie Literackim. Portal przez najbliższe lata będzie rozwijany.
4. Sprawa kapitalnej wagi, na której Redaktorowi szczególnie zależało, to dokończenie wydawania serii Jego korespondencji. Mamy nadzieję, że w tym roku wyjdzie zbiór listów z Teodorem Parnickim. W planach są edycje korespondencji z Witoldem Jedlickim, Jewhenem Małaniukiem, Zbigniewem Herbertem, Leopoldem Ungerem, Leszkiem Kołakowskim, Juliuszem Mieroszewskim, Zbigniewem Brzezińskim, Józefem Mackiewiczem i Gustawem Herlingiem-Grudzińskim.
5. W roku 2013 ukazały się we współpracy z Instytutem Literackim: ostatni tom bibliografii wydawnictw Biblioteki „Kultury”, eseje Juliusza Mieroszewskiego „Listy z Wyspy”, reportaż Aleksandra Janty-Połczyńskiego „Wracam z Polski – 1948” i biografia Redaktora „Życie przed Kulturą” pióra Marka Żebrowskego.
6. W planach mamy dwa filmy Andrzeja Wolskiego. Pierwszy ma być dokumentem o Józefie Czapskim, w którym pokazane zostaną odnalezione we francuskich archiwach, nieznane dotychczas materiały filmowe. Drugi to „Biełomorkanał”, projekt powstający na podstawie zamysłu Jerzego Giedroycia. Ma to być film na kanwie tekstów Mariusza Wilka (publikowanych w „Kulturze”), o drodze milionów ludzi do sowieckich łagrów.
7. Instytut Literacki uczestniczył w szeregu konferencji i wystaw. I tak, dyrektor Instytutu Wojciech Sikora brał udział w spotkaniach na temat „Kultury” w Lublinie, w Gdańsku, we Wrocławiu i w Warszawie. Podczas „Miesiąca fotografii” w Krakowie prezentowane były zdjęcia Henryka Giedroycia i wystawa fotografii Barbary Czartoryskiej przedstawiających dom „Kultury”. Ta sama wystawa zaprezentowana została we Wsoli w Muzeum Gombrowicza.
Powstała wystawa fotograficzna „Kultura paryska – Dom i Ludzie” zbudowana z niepublikowanych zdjęć z lafickiego archiwum. Była ona pokazywana podczas wrocławskiego festiwalu historycznego „Anamneses”. Najprawdopodobniej na przełomie maja i czerwca 2014 r. wystawa zostanie pokazana w Senacie RP w ramach obchodów 25-lecia niepodległej Polski.
8. Instytut Literacki przejął ważną spuściznę Tadeusza Wyrwy, bliskiego współpracownika Jerzego Giedroycia. Otrzymaliśmy też kilka rysunków Józefa Czapskiego. Odnaleziony został duży obraz Józefa Czapskiego (tempera na papierze) trwa jego renowacja, po jej zakończeniu obraz zostanie pokazany w Polsce.
9. Rocznie kilkudziesięciu uczonych i twórców przeprowadza u nas kwerendy, Dom Kultury odwiedza rocznie kilkaset osób.
10. Redaktor Jerzy Giedroyc wielokrotnie pisał i mówił, że po Jego śmierci Instytut funkcjonować będzie jeszcze przez jakieś kilkanaście lat. Kilkanaście lat minęło. Jedna z najważniejszych polskich instytucji musi trwać. By trwała, konieczna jest pomoc – także finansowa - wszystkich, dla których „Kultura” była, jest i będzie czymś ważnym.
Informację opracował Wojciech Sikora
Informacja aktualna na dzień 18.07.2014 r.
