NAJSTARSZE REGIONALNE TOWARZYSTWO NAUKOWE W POLSCE

Pl. Narutowicza 8, 09-402 Płock, tel./fax 24 242 26 04, 24 366 99 50

e- mail: aktnp@interia.pl

Towarzystwo Naukowe Płockie (TNP) jest najstarszym z istniejących towarzystw naukowych w Polsce. Zostało utworzone 3 czerwca 1820 r. przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej (obecnie Liceum im. Marszałka Stanisława Małachowskiego) w celu rozwoju nauki i oświaty. Pierwszym prezesem Towarzystwa został biskup Adam Prażmowski, zaś jego sekretarzem Kajetan Morykoni, rektor szkoły. Opiekunami TNP w tym czasie byli: Stanisław Kostka Potocki, Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz, Bogumił Linde - dyrektor Biblioteki Publicznej w Warszawie oraz Wojciech Szwejkowski - rektor Uniwersytetu Warszawskiego.

Organizacja zarówno swoją nazwą jak i programem od początku podkreślała naukowo-badawcze cele działalności. W pierwszym Statucie z 1820 r. jako główne zadanie stawiano: ...zebrać i opisać dokładny obraz Województwa Płockiego. Nagromadzony w wyniku badań regionalnych zasób stał się bazą dla powołanego w 1821 r. z inicjatywy członków Towarzystwa muzeum. Jego zbiory (ponad 10 tys. eksponatów) upaństwowione w 1949 r. decyzją Ministra Kultury i Sztuki, obecnie znajdują się w posiadaniu Muzeum Mazowieckiego w Płocku, które jest najstarszym muzeum publicznym w kraju.

W 1830 r., po klęsce powstania listopadowego, represje zaborcy spowodowały przerwanie działalności Towarzystwa. Wznowiono ją w 1907 r. staraniem grupy płockiej inteligencji. Na prezesa wybrano lekarza Aleksandra Macieszę, który sprawował tę funkcję przez 38 lat. Pierwszym wiceprezesem został ks. prałat Antoni Julian Nowowiejski, późniejszy biskup płocki, autor fundamentalnego opracowania Płock. Monografia historyczna (1917).

W czasie II wojny światowej funkcjonowanie stowarzyszenia ponownie uległo zawieszeniu. Szczęśliwie jego zbiory nie ucierpiały, gdyż Niemcy planowali utworzenie na ich bazie ośrodka kultury niemieckiej. Wznowienie działalności w 1945 r. upamiętniono specjalnym wpisem w Księdze Pamiątkowej Towarzystwa: Po pięcio i pół-letniej przerwie spowodowanej przez okupację niemiecką /.../ TNP nawiązuje znów przerwaną nić działalności kulturalnej na Mazowszu Płockim.

Kolejny raz działalność TNP została prawem zawieszona po wprowadze­niu stanu wojennego w 1981 r. W związku z tym, iż ograniczono wówczas możliwość publicznych zgromadzeń, na urządzanie odczytów i sesji naukowych wymagane było odpowiednie zezwolenie. Taka sytuacja trwała do lipca 1983 r. Od tego czasu Towarzystwo Naukowe Płockie działa nieprzerwanie, kontynuując wcześniejsze założenia (krzewienie i upowszechnianie nauki metodami i środkami właściwymi dla organizacji społecznych).

Prawie dwustuletnią tradycję Towarzystwo zawdzięcza ogromnej ofiarności kierownictwa i swoich członków. Aktualnie organizacja liczy 336 członków i kierowana jest przez społeczny siedmioosobowy Zarząd na czele z Prezesem.

[…] Swoją wiedzą, dorobkiem naukowym i autorytetem wspierają organizację Członkowie Honorowi. W ciągu długiej historii stowarzyszenia godność tę otrzymało wiele znamienitych osobistości, m.in. Władysław Broniewski - znany poeta urodzony w Płocku, Marcin Kacprzak - lekarz, rektor Akademii Medycznej w Warszawie, Tadeusz Kotarbiński - wybitny uczony, prezes PAN, Aleksander Gieysztor - znany historyk mediewista, Michał Kleiber -minister nauki, prezes PAN, Marek Dietrich - inżynier, rektor Politechniki Warszawskiej, Henryk Samsonowicz - historyk, rektor Uniwersytetu Warszawskiego, minister edukacji narodowej, Antoni Rajkiewicz -polityk społeczny, minister pracy, płac i spraw socjalnych, abp Stanisław Wielgus - profesor filozofii, rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, metropolita warszawski.

Towarzystwo Naukowe Płockie realizuje swoją misję poprzez różne pola aktywności. Na jego dorobek składają się m.in. osiągnięcia poszczególnych sekcji: historycznej, pedagogicznej, nauk społecznych, nauk humanistycznych, nauk technicznych oraz sekcji dialogu. Towarzystwo podejmuje liczne inicjatywy ze sfery kultury i sztuki, organizuje wystawy, odczyty, sesje, wykłady i konferencje. Od 1970 r. prowadzi Seminarium Doktoranckie, które przygotowało 34 semina­rzystów do uzyskania stopnia doktora, przyczyniając się w ten sposób do powiększenia potencjału rozwojowego Płocka i regionu.

Towarzystwo zajmuje się także działalnością wydawniczą. Do najważniejszych osiągnięć w tej dziedzinie należy zaliczyć wydawanie od 1956 r. kwartalnika „Notatki Płockie", którego redaktorem naczelnym jest dr Wiesław Koński. Innymi pozycjami, jakie opublikowano staraniem TNP są m.in. trzy edycje Dziejów Płocka (1973, 1979, 2000­2006), trzy edycje Sztuki Płocka Kazimierza Askanasa (1974, 1985, 1991), Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania Państwa Polskiego Tadeusza Świeckiego i Franciszka Wybulta (1932), Materiały do dziejów Ziemi Płockiej Michała Grzybowskiego (1981­2000), Towarzystwo Naukowe Płockie - podmiot życia publicznego Zbigniewa Kruszewskiego (2011), Dwa wieki prasy płockiej Wiesława Końskiego (2012). Ważnym przedsięwzięciem jest również wznowienie w 2014 r. wydawania własnego czasopisma naukowego pt. „Rocznik Towarzystwa Naukowego w Płocku" (pierwszy tom ukazał się w 1929 r.).

Świadectwem rangi Towarzystwa są wizyty w jego siedzibie wyjątkowych gości z kraju i zagranicy, wśród których znaleźli się m.in. nuncjusz apostolski Achille Ratti (późniejszy papież Pius XI), Naczelnik Państwa marszałek Józef Piłsudski, prezydent II RP Ignacy Mościcki, literat Tadeusz Boy-Żeleński, prymas Polski kardynał Józef Glemp, prezydenci RP: Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski, premier Waldemar Pawlak, marszałek Senatu Adam Struzik, brytyjski historyk, astronom królewski Elżbiety II sir Arnold Wolfendale, autor prac o historii Polski Norman Davies i wielu innych. Swoją obecność udokumentowali wpisami złożonymi w Księdze Pamiątkowej, która stanowi niezwykle cenną pamiątkę historyczną. Została założona w 1910 r. i jest znakomitym źródłem uzupełniającym wiedzę o dziejach Towarzystwa. Wpisy te świadczą o szerokich kontaktach oficjalnych i naukowych stowarzyszenia oraz o jego popularności. W 2015 r. do Księgi tej wpisał się prezydent RP Bronisław Komorowski.

Bardzo ważną rolę w działalności Towarzystwa Naukowego Płockiego odgrywa prowadzenie Biblioteki im. Zielińskich, która jest jedną z najstarszych w kraju i największych książnic na Mazowszu.

Powstała w wyniku połączenia w 1820 r. zbiorów: Biblioteki Szkoły Wojewódzkiej i Towarzystwa Naukowego Płockiego, a następnie w 1907 r. Biblioteki Skępskiej Gustawa Zielińskiego. O wartości zbiorów świadczyć może fakt, iż zostały one włączone do Narodowego Zasobu Bibliotecznego, a placówka posiada status biblioteki naukowej. Zasób liczący 407 831 jednostek bibliotecznych (stan na 31 grudnia 2014 r.) stanowią stare druki, archiwalia, kartografia, ikonografia, zbiory XIX-wieczne, czasopisma, książki, mikrofilmy oraz obiekty zdigitalizowane. Biblioteka im. Zielińskich posiada największe zbiory dotyczące Płocka i Mazowsza Płockiego.

Księgozbiór powiększa się drogą zakupów, ale również w wyniku darowizn. Do najcenniejszych należą dary: Władysława Smoleńskiego, Ludwika Krzywickiego i rodziny Macieszów. Tradycyjnie swoje zbiory przekazują osoby związane z działalnością Towarzystwa, np. Stanisław i Maria Kostaneccy, Jakub Chojnacki, Andrzej Chodubski, Antoni Rajkiewicz. W zasobie Biblioteki im. Zielińskich TNP znajdują się również książki i archiwalia, pochodzące z księgozbiorów rodziny Radziwiłłów, które zostały przywiezione do Płocka przez Niemców w czasie II wojny światowej, jak np. unikatowy rękopiśmienny Atlas Hrabstwa Bialskiego z 1781 r.

Najstarszym zabytkiem piśmienniczym, znajdującym się w zasobach Biblioteki, jest pochodząca z IX wieku, pergaminowa karta rękopiśmienna z biblijnej Księgi Mądrości. Ciekawostką jest, że została ona przypadkowo odnaleziona w oprawie starodruku podczas zabiegów konserwatorskich. W podobny sposób Biblioteka weszła w posiadanie XV-wiecznego unikatowego czeskiego kalendarza użytego jako makulatura w wyklejce oprawy dzieła Jakuba de Voragine Legenda aurea (1490).

W kolekcji starodruków najstarszą grupę stanowią inkunabuły, tj. pierwsze książki drukowane z II połowy XV wieku, m.in. Expositio super toto Psalterio Joannesa de Turrecrematy - najstarszy polski druk tłoczony w Krakowie (1474), Biblia wydana w Norymberdze w zakładzie Antoniusa Kobergera (1478), Boska Komedia Dantego Alighieri (1487).

Do „białych kruków" Biblioteki należy pochodzące z pierwszej edycji dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (1543) oraz inne cenne starodruki, jak pierwsza w świecie drukowana książka o rakietach Artis magnae artilleriae pars prima Kazimierza Siemienowicza (1650) - zawierająca niepowtarzalne projekty rakiet, unikalny egzemplarz druku z okresu reformacji pt. Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze Stanisława Murzynowskiego (1550), czy tzw. Statut Łaskiego, jeden z sześciu wydanych na pergaminie, z najstarszym drukowanym tekstem Bogurodzicy (1506). Biblioteka szczyci się także posiadaniem jedynego w Polsce pierwszego wydania kompletu 80 grafik Los CaprichosFrancisco Goi (1799). Wiele jeszcze innych pozycji zasługuje na wyróżnienie, m.in. dzieła Marcina Lutra, Immanuela Kanta czy unikalna kolekcja kalendarzy.

W dziale rękopisów przechowywane są m.in. pergaminowe dokumenty z podpisami królów polskich: Zygmunta Augusta, Jana III Sobieskiego, Augusta III Sasa, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także autografy i listy Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego, generała Jarosława Dąbrowskiego, Elizy Orzeszkowej i innych.

Bogato reprezentowane są zbiory XIX-wieczne, wśród których znajdują się pierwsze wydania dzieł Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Maurycego Mochnackiego i Joachima Lelewela. Na uwagę w tej części księgozbioru zasługuje również jeden z czterech egzemplarzy w kraju tzw. Biblioteczki podróżnej - Bibliotheque portative du voyageur(1801-1807). Składa się na nią 30 tomików dzieł klasyki francuskiej literatury pięknej, ulokowanych w przenośnej szafce podróżnej w formie książki. Zbiór ten stanowi szczególną rzadkość na rynku antykwarycznym.

Biblioteka zgromadziła cenną kolekcję prasy (5 785 tytułów), zarówno lokalnej, np. „Goniec Płocki" (1830-1831), „Korespondent Płocki" (1876­1887), „Echa Płockie i Łomżyńskie" (1898-1906), „Dziennik Płocki" (1922-1935), jak i ogólnopolskiej: „Biblioteka Warszawska" (1841-1914), „Tygodnik Ilustrowany" (1859-1939), „Gazeta Warszawska" (1787-1939), „Bluszcz" (1865-1939).

W odpowiedzi na dezyderaty czytelnicze książnica pozyskuje najnowsze wydawnictwa interdyscyplinarne oraz bieżące czasopisma naukowe i popularnonaukowe. Oprócz udostępniania zbiorów w sposób tradycyjny, umożliwia korzystanie z wersji cyfrowych swojego zasobu umieszczonych na stronie Płockiej Biblioteki Cyfrowej (www.tnp.org.pl/biblioteka/dlibra) i włączonej do europejskiej biblioteki cyfrowej Europeana. Placówka aktywnie przystąpiła do programu digitalizacji swoich zbiorów, stając się liderem na tym polu działalności. W 2003 r. zajęła drugie miejsce po Bibliotece Sejmowej i przed Biblioteką Narodową pod względem ilości skonwertowanych jednostek.

Towarzystwo Naukowe Płockie obok roli kulturotwórczej jest czynnikiem aktywizacji miejscowego środowiska. W ogromnym stopniu przyczyniło się do rozwoju kulturalnego i naukowego swojego miasta i regionu. Stało się instytucją biorącą udział w życiu umysłowym i społecznym Płocka, pobudzając do działania środowisko płockiej inteligencji. Inspiruje pozostałe towarzystwa naukowe w kraju. Misję jaką wypełnia Towarzystwo Naukowe Płockie oddają słowa Stanisława Michalskiego, dyrektora Funduszu Kultury Narodowej, które wpisał w 1933 r. do Księgi Pamiątkowej Towarzystwa: Najbardziej Polsce potrzebni realizatorzy idei. Grono ich w Płocku odbudowało Towarzystwo Naukowe, stworzyło bibliotekę i muzeum. Podnosząc kulturę miasta, które świeci dziś przykładem w Polsce. Wszystko to powstało nie tyle dzięki środkom materialnym, ale dzięki entuzjazmowi, który droższy od pieniędzy.

W 2015 r. Towarzystwo Naukowe Płockie obchodziło 195-lecie swojego istnienia, pielęgnując tradycję, dba o dziedzictwo narodowe, a podejmując działania na rzecz rozwoju ludzi, stanowi jeden z filarów nauki polskiej.

Adres strony: http://www.tnp.org.pl

Informacja stanowi fragment folderu z 2015 roku wydanego przez Towarzystwo Naukowe Płockie i udostępnionego na jego stronie pod adresem: http://www.tnp.org.pl/obibliotece.pdf

Autor treści: Grażyna Szumlicka-Rychlik.

Fotografie: z zasobu Archiwum Towarzystwa Naukowego Płockiego.

Informacja aktualna na dzień 12 października 2016 roku.