Zgodnie z harmonogramem wyjazdów w teren archiwistów z Kancelarii Prezydenta RP i Kancelarii Senatu w ramach realizacji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991” 2 października br. pracownicy Archiwum Prezydenta RP złożyli wizyty w trzech instytucjach, które gromadzą, przechowują i udostępniają materiały o charakterze archiwalno-historycznym dot. okresu przełomu w Piotrkowie Trybunalskim.
Piotrków Trybunalski swoją nazwą i tożsamością historyczną nawiązuje do ważnego okresu w dziejach Rzeczypospolitej, kiedy w 1578 r. ulokowano tu jedną z dwóch siedzib Trybunału Koronnego - Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni. Tak brzmiała łacińska nazwa najwyższego sądu szlacheckiego, który zbierał się na piotrkowskie sesje, do 1792 r., czyniąc z ówczesnego Piotrkowa jeden z najważniejszych ośrodków staropolskiego wymiaru sprawiedliwości i demokracji szlacheckiej. Znikome tylko ślady zachowały się w postaci dokumentów historycznych, gdyż akta trybunalskie przewiezione przed wojną do stolicy spłonęły w Powstaniu Warszawskim.
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim zarządzane przez dyrektora dr Tomasza Matuszaka wraz z Oddziałem w Tomaszowie Mazowieckim, kierowanym przez dr Andrzeja Wróbla może pochwalić się nie tylko wspaniałą historią, lecz także wieloma współczesnymi sukcesami, do których należą osiągnięcia naukowo-badawcze i ciekawe propozycje popularyzacyjno-edukacyjne. Spośród 16 pracowników merytorycznych 5 osób ma tytuły doktorskie, archiwum wydaje, co najmniej 2 publikacje rocznie, z powodzeniem ubiega się o granty, organizuje odczyty i warsztaty, ma na swoim koncie również film historyczny, a jego pracownicy uczestniczą w różnych grupach rekonstrukcyjnych podczas wydarzeń rocznicowych, o wystawach stałych i on-line nie wspominając. Już na samym wejściu witała nas jedna z historycznych wystaw pt., „Bo ta, co nie zginęła… 1945 r.” opowiadająca o trudnym okresie zakończenia II wojny światowej i pierwszych latach powojennych.
Powstanie piotrkowskiego archiwum łączy się z dekretem Rady Regencyjnej o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z lipca 1918 r., mówiącym o projekcie utworzenia 5 archiwów w Warszawie i 3 terenowych w Lublinie, Piotrkowie i Płocku. Natomiast historia Rzeczypospolitej zaznaczyła się tu o wiele wcześniej, ponieważ Piotrków, jako ważny ośrodek administracyjny w różnych okresach historycznych miał swoje zasługi i tradycje archiwalne. W XIV w. powstało archiwum grodzkie, z rokiem 1578 wiąże się utworzenie archiwum Trybunału Koronnego, a z rokiem 1828 archiwum akt dawnych. Z chwilą powstania guberni piotrkowskiej w 1867 r. zaczęto urządzać archiwum gubernialne. Organizacja Archiwum Państwowego w Piotrkowie związana była z przełomowym dla Polski rokiem 1918 natomiast udokumentowane jest funkcjonowanie piotrkowskiej placówki archiwalnej od pierwszych dni stycznia 1919 r. Z kolei Oddział w Tomaszowie Mazowieckim funkcjonuje od 1950 r.
Obecnie (począwszy od 1939 r.) siedziba Archiwum Państwowego znajduje się w budynku z 1908 r., w którym mieści się Sąd Okręgowy.
Rzeczywisty rozmiar zasobu wynosi ponad 5,7 tys. m.b. liczących ponad 411 tys. jednostek archiwalnych z tego: w Piotrkowie Trybunalskim zgromadzonych zostało 3, 7 tys. m.b. natomiast w Oddziale w Tomaszowie Mazowieckim przechowywanych jest ponad 2 tys. m.b. Razem liczba zespołów wynosi blisko 2 tys., a zasadniczą część zasobu stanowią materiały wytworzone przez administrację państwową i samorządową oraz instytucje gospodarcze funkcjonujące w wieku XIX i XX.
- Rzecz w tym – podkreśla dyrektor Tomasz Matuszak, – że naszą aktywność, możliwość dzielenia się ze społeczeństwem wiedzą o efektach pracy archiwistów ogranicza brak własnej siedziby, ciasnota magazynowa, niedostatek powierzchni na akcje edukacyjne, czy warsztaty z zakresu genealogii, archiwów rodzinnych itp. Nie brakuje nam pomysłów, energii i wiedzy, bo co roku udaje się nam efektywnie działać na polu naukowo-edukacyjnym i zgodnie z zasadą: edukacja poprzez popularyzację, lecz koniecznością staje się nowa lokalizacja. Liczymy, że podjęte przez nas starania okażą się skuteczne. Jest taki obiekt w Piotrkowie, który mógłby spełniać oczekiwania i stać się bazą do utworzenia Archiwum na miarę XXI wieku, ale sprawa nie jest jeszcze przesądzona.
Oddział w Tomaszowie Mazowieckim ma również swoje problemy infrastrukturalne i związane z digitalizacją zasobu , ale po zamieszczonej w internecie kronice wydarzeń widać, że społeczność lokalna ceni i chętnie korzysta z organizowanych przy jego udziale prelekcji i odczytów, które nawiązują do ważnych wydarzeń z historii regionu.
Tematyka związana z projektem „Archiwa Przełomu” była podstawą przeprowadzenia wstępnej kwerendy przez pracowników archiwum. Krzysztof Łapiński i dr Aleksy Piasta zaprezentowali m.in. materiały władz NSZZ "Solidarność" z terenu regionu piotrkowskiego, z których większość została po wprowadzeniu stanu wojennego przejęta przez SB. Większość dokumentów powstała w komórkach zakładowych NSZZ "Solidarność", których akta zachowały się w zespołach zakładów przemysłowych (np. Huty Szkła Gospodarczego "Kara", Zakładów Przemysłu Bawełnianego w Bełchatowie). Ciekawym materiałem okazały się opatrzone fotografiami oryginały deklaracji członkowskich NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Pozostałe materiały pochodzą z zespołu największego przeciwnika związku - Komitetu Wojewódzkiego PZPR, a ich szczególnie istotną częścią są telefonogramy informujące o sytuacji w województwie.
Jedna z wcześniejszych wystaw on-line prezentowała materiały i dokumentację ikonograficzną dot. wyborów czerwcowych 1989 r. wskazując, że frekwencja wyborcza w województwie piotrkowskim w pierwszej turze wyniosła 58,52%. W zasobie archiwum jest spory wybór plakatów i druków ulotnych z kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu w 1989 r., reprezentujących wszystkie opcje polityczne, jakie ujawniły się na terenie województwa piotrkowskiego. Zwraca uwagę różny poziom techniczny ówczesnych druków, gdyż znaczna część plakatów i afiszy wykonana została amatorsko, poza profesjonalnymi drukarniami.
Współpraca w zakresie realizacji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991” będzie kontynuowana.
Projekt „Archiwa Przełomu” dobrze jest znany również Pani Renacie Wojtczak, która jest dyrektorem Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Próchnika w Piotrkowie Trybunalskim. Biblioteki niezwykłej, która służąc rozwijaniu i zaspakajaniu potrzeb czytelniczych mieszkańców, upowszechnianiu wiedzy i nauki, rozwojowi kultury pełni także funkcje ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznej, w którego zakresie jest opracowywanie i publikowanie miejskiej bibliografii regionalnej, a także materiałów dokumentujących dorobek regionu.
- Biblioteka to miejsce czasu uchwyconego i zatrzymanego, dlatego staramy się książki, czasopisma i zbiory specjalne (prawie 300 tys. jednostek ewidencyjnych) pomieścić na regalach, parapetach i gdzie się tylko da w wyremontowanym budynku dawnej synagogi, który od lat jest naszą siedzibą – podkreśla Renata Wojtczak wyliczając argumenty przemawiające za powstaniem w Piotrkowie Trybunalskim nowoczesnej mediateki.
Ciasno ustawione regały istotnie utrudniają dostęp do książek czy akcje edukacyjne, ale największą przesłanką przemawiającą za projektem budowy mediateki, jest fakt, że w czasie wojny synagoga była miejscem kaźni ludności żydowskiej i do dziś zachowana jest w czytelni dla dzieci ściana z odpryskami po niemieckich kulach.
- Projekt „Archiwa Przełomu” powinien stwarzać szanse na przeprowadzanie kampanii informacyjnych wśród mieszkańców naszego miasta i podobnie w innych ośrodkach – zwraca uwagę Renata Wojtczak. - Wówczas moglibyśmy pozyskać o wiele więcej ciekawego materiału historycznego. Przydałaby się taka kampania promująca chociażby pod hasłem „To nie makulatura, to bibuła”. Często młodzi ludzie przejmując mieszkania po dziadkach wyrzucają pożółkłe dokumenty, fotografie, czasopisma, inne pamiątki nie doceniając ich wartości poznawczej. Koniecznie trzeba to zmienić i skuteczniej trafiać do grup docelowych, w tym młodzieży szkół średnich, studentów nauk historycznych.
Kolejną instytucją, która deklarowała otwartość na współpracę w ramach projektu „Archiwa Przełomu” było Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim. Jego dyrektor dr Marta Walak przedstawiła krótkirys historyczny uzasadniający twierdzenie, że to właśnie Piotrków jest kolebką polskiego parlamentaryzmu i demokracji.
Natomiast dzieje muzeum piotrkowskiego wiążą się z powstaniem Piotrkowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, który grupa Piotrkowian skupiona wokół Michała Rawity Witanowskiego utworzyła w 1908 r., stawiając sobie za cel m.in. organizację Muzeum Krajoznawczego Ziemi Piotrkowskiej. W 1918 roku Piotrkowski Oddział PTK rozpoczął starania o przekazanie na jego potrzeby i pomieszczenie Muzeum mocno zniszczonego i przebudowanego na cerkiew Zamku Jagiellonów – budowli z początków XVI wieku związanej historią z dziejami Sejmu Polskiego i Trybunału Koronnego.
Fatalny stan siedziby spowodował, że w okresie powojennym Muzeum było zamknięte aż do stycznia 1970 roku, kiedy otwarto sale zamkowe. Obecne zbiory prezentowane są w czterech podstawowych działach: archeologii, historii, etnografii i sztuki licząc, około 17 tys. eksponatów. W zasobie muzeum są również listy wyborcze z pamiętnych wyborów 1989 r.
Na uwagę zasługuje pełna inwencji działalność edukacyjna placówki. Np. z projektem popularyzatorskim pt. „Piotrkowskimi ścieżkami do niepodległości” muzeum znalazło się w pierwszej edycji naboru do ogólnopolskiego Programu „Niepodległa” na stu lecie odzyskania przez Polskę niepodległości. Nieprzypadkowo ciekawe propozycje adresowane do młodzieży i mieszkańców zyskały bardzo dobrą opinię. Projekt, w formie atrakcyjnego poznawczo przedsięwzięcia, umożliwia uczestnikom zapoznanie się z wydarzeniami, których ukoronowaniem było odzyskanie przez Polskę niepodległości, a następnie zachowanie o nich pamięci. To właśnie tu – w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego i okolicznych miejscowościach została sformowana w 1915 r. III Brygada Legionów Polskich, a Piotrków pełnił do 1918 r. funkcję prężnego ośrodka niepodległościowego i legionowego. Szlak bojowy oddziałów III Brygady Legionów Polskich można prześledzić na kartach książki „Niepodległością Naznaczeni” pióra Marty Walak.
Informację opracowała: Teresa Grabczyńska-Drecka, Kancelaria Prezydenta RP.
